Andere zorgvraag door betere behandelingen

Leeswijzer

Dit webartikel is onderdeel van de themaverkenning over de zorgvraag van de toekomst. Deze themaverkenning beschrijft een aantal belangrijke toekomstige ontwikkelingen in de zorgvraag en de mogelijke consequenties daarvan voor de zorgverlener en het zorgsysteem. Hierbij is een brede definitie van zorg gebruikt en is, waar relevant en mogelijk, gekeken naar verschillende zorgdomeinen zoals eerstelijnszorg, verpleeghuiszorg, mantelzorg, ziekenhuiszorg en acute zorg.

De themaverkenning is signalerend van aard en gebaseerd op een selectie van ontwikkelingen. Deze selectie is tot stand gekomen via expertconsultatie en literatuuronderzoek. Meer informatie over de selectieprocedure vindt u in het achtergronddocument over de methoden voor deze themaverkenning. De geselecteerde ontwikkelingen zijn samengebracht in vijf webartikelen, waarvan dit er één is. De andere vier webartikelen zijn: Patiënten doen steeds meer zelf, De mentale druk op jongeren lijkt toe te nemen, Kwetsbare ouderen hebben een complexe zorgvraag en Ouderdomsziekten zorgen voor grote druk op de zorg.

Naast deze themaverkenning zijn er ook themaverkenningen over technologie en bredere determinanten van gezondheid , en een Trendscenario. Deze producten van de VTV-2018 hebben tot doel om toekomstige maatschappelijke opgaven voor volksgezondheid en zorg te identificeren. Daarom wordt er uitgegaan van een beleidsarm scenario waarin historische trends zich onveranderd voortzetten en er geen nieuw beleid wordt gevoerd. Dit betekent bijvoorbeeld dat een projectie van het aantal huisartsconsulten voor een bepaalde aandoening moet worden gezien als een indicatie van wat toekomstige veranderingen in de zorgvraag betekenen voor het zorggebruik. Het wil niet zeggen dat deze zorgvraag in toekomst (ook) in de eerstelijn opgevangen zou moeten worden.

De eindrapportage van de VTV-2018 verschijnt in juni 2018. Hierin zal gekeken worden naar wat er aan de maatschappelijke opgaven, die in het Trendscenario en de themaverkenningen zijn gesignaleerd, gedaan zou kunnen worden.

Aandoeningen zoals kanker en hart- en vaatziekten blijven ook in de toekomst een belangrijk volksgezondheidsprobleem. Door de steeds betere behandeling verandert echter wel de aard van het probleem. Er komen steeds meer mensen die deze aandoeningen overleven en daarmee last krijgen van langetermijneffecten van de aandoening en/of behandeling. Bij sommige vormen van kanker, waarvoor de overleving de afgelopen decennia aanzienlijk verbeterd is, is deze ontwikkeling nu al duidelijk zichtbaar. Langetermijneffecten waar ex-kankerpatiënten mee te maken krijgen zijn niet alleen medisch maar vaak ook sociaal van aard, en kunnen een grote impact hebben op het leven de ex-patiënten zelf en op hun omgeving. In dit webartikel worden de problemen waar ex-kankerpatiënten mee te kampen hebben beschreven, en wordt ingegaan op wat de toenemende overleving van kanker betekent voor de toekomstige zorgvraag en de zorg.

Kanker en hart- en vaatziekten blijven in 2040 een belangrijk volksgezondheidsprobleem

Ook in 2040 zullen aandoeningen als hart- en vaatziekten en kanker een belangrijk volksgezondheidsprobleem zijn. Zo stijgt het aantal mensen met coronaire hartziekten in het Trendscenario tussen 2015 en 2040 van iets meer dan 732.000 naar bijna 1.1 miljoen. Deze stijgende trend geldt ook voor een groot aantal vormen van kanker. Bij kanker is het gebruikelijk om te kijken naar de 5- of 10-jaarsprevalentie. Dit wil zeggen: het aantal mensen dat in de loop van vijf of tien jaar voorafgaand aan de peildatum de diagnose kanker heeft gekregen en op de peildatum nog in leven is. In het Trendscenario stijgt de 10-jaarsprevalentie van bijvoorbeeld borstkanker tussen 2015 en 2040 van bijna 129.000 mensen naar ongeveer 183.000 mensen. De stijging in vóórkomen van kanker wordt voor een belangrijk deel veroorzaakt door de zich doorzettende vergrijzing. Zowel kanker als hart- en vaatziekten zijn namelijk aandoeningen die vooral op oudere leeftijd voorkomen.

Lees meer

Gebruikte ICD-10 codes: Agressieve NHL: onderdeel van C82-C88, Borstkanker: C50, Dikkedarmkanker: C18, Huidkanker: C43, Longkanker: C34, Pancreaskanker: C25, Prostaatkanker:C61

...maar de overlevingskansen voor kanker nemen toe

De stijging van het aantal mensen met kanker en hart- en vaatziekten gaat echter ook gepaard met een stijging van de overlevingskansen. De langzame maar gestage stijging van de overlevingskansen van patiënten met kanker zal zich waarschijnlijk de komende decennia doorzetten (1, 2). Op dit moment is ongeveer 62% van alle kankerpatiënten vijf jaar na de diagnose nog in leven, in de periode 1989-1993 was dit nog 47% (3). Dit komt mede door effectievere behandelingsmogelijkheden en het feit dat kanker vaker in een vroeger stadium wordt ontdekt, maar ook doordat een aantal vormen van kanker met lage overlevingskansen, zoals maagkanker en longkanker bij mannen, steeds minder voorkomt (4). Hierbij moet echter een belangrijke kanttekening worden geplaatst. Er bestaan op dit moment grote verschillen in overlevingskansen tussen verschillende vormen van kanker die naar verwachting ook zullen blijven bestaan (5). Hoewel ook bij long- en pancreaskanker verbetering zichtbaar is over de tijd, liggen de overlevingskansen bij deze vormen van kanker veel lager dan bijvoorbeeld bij borst- of huidkanker. Waar bij borst- en huidkanker ongeveer 85% van de patiënten vijf jaar na de diagnose nog in leven is, ligt dat bij long- en pancreaskanker op ongeveer 15 en 6%.

Lees meer

Voor meer informatie zie het Trendscenario, onderdeel Levensverwachting.

…en het aandeel van kanker en hart- en vaatziekten in de totale sterfte daalt

Tegelijkertijd laat het Trendscenario tussen 2015 en 2040 ook een daling zien van het aandeel van kanker en hart- en vaatziekten in de totale sterfte. Bij hart- en vaatziekten is er ook een absolute daling van het aantal sterfgevallen. Volgens het Trendscenario sterven er minder mensen aan hart- en vaatziekten in 2040 dan in 2015. Dit komt vooral door betere preventie en behandeling. Bij kanker geeft het Trendscenario echter een ander beeld: het aantal mensen dat tussen nu en 2040 aan kanker jaarlijks zal overlijden stijgt juist, behalve bij borstkanker. Maar de groep mensen die overlijdt aan kanker groeit minder snel dan andere groepen, zoals het aantal mensen dat overlijdt aan dementie.

Door het langer leven met een aandoening ontstaat er een andere zorgvraag

De aard van aandoeningen als hart- en vaatziekten en kanker zal de komende decennia veranderen. Niet alleen komen er steeds meer mensen met hart- en vaatziekten of kanker. De stijging van de overlevingskansen betekent dat een steeds grotere groep langer met deze aandoeningen zal leven. Dit heeft een effect op de zorgvraag die hieronder aan de hand van kanker verder zal worden geïllustreerd. Bij een aantal vormen van kanker is er een steeds duidelijk onderscheid ontstaan in de zorgvraag vóór en na de behandeling (6). Tijdens de ‘acute’ fase van de ziekte ligt het zwaartepunt in de behandeling meestal op genezing en/of overleving. Naarmate de tijd vordert en de behandeling aanslaat, verschuift de focus naar het leven mét of ná de aandoening. Daarbij komen andere aspecten op de voorgrond te staan, zoals de effecten die de aandoening en behandeling hebben op de kwaliteit van leven.

Langetermijneffecten van kanker worden steeds belangrijker

In 2040 zullen steeds meer mensen te maken krijgen met de langetermijneffecten van kanker en de behandeling (6). Die effecten kunnen ingrijpend zijn. Recent onderzoek laat zien dat veel (ex-)kankerpatiënten kampen met concentratieverlies en chronische vermoeidheid, zenuwpijn (neuropathie), het hand-voetsyndroom (‘chemovoeten’) of het niet of moeilijk kunnen uitvoeren van dagelijkse bezigheden als wassen en aankleden. Ook angst en depressie komen bij mensen die kanker hebben of hebben gehad relatief gezien vaker voor dan bij anderen (7-13). Kinderen die bijvoorbeeld behandeld zijn voor leukemie krijgen op latere leeftijd vaker te maken met leerproblemen of moeilijkheden bij het verwerken van informatie, maar ook met emotionele problemen, onvruchtbaarheid en verminderde weerstand (14, 15).

…dit heeft ook een grote impact op het maatschappelijk functioneren van patiënt en omgeving

Deze ‘nieuwe’ gezondheidsproblemen veranderen het leven van deze groep (ex)kankerpatiënten ingrijpend. Hoewel een deel van de (ex)kankerpatiënten hun leven weer goed op de rails krijgt – en zelfs Olympisch kampioen openwaterzwemmen worden – geldt dat niet voor iedereen. Volwassenen in deze groep bijvoorbeeld relatief vaak te maken met relatieproblemen, blijvende arbeidsongeschiktheid en werkloosheid (14, 16, 17). Mensen die op jonge leeftijd voor kanker behandeld zijn, kunnen vaker niet goed meekomen op school, zijn later vaker werkloos en ongehuwd en wonen vaker bij hun ouders (18-20). Daarnaast is de impact van kanker op de naaste omgeving van de patiënt ook groot. Ook kloppen partners en kinderen van mensen met kanker vaker bij de huisarts aan (21-23).

Verschuiving van zorg naar thuissituatie

De plaats waar mensen met kanker behandeld worden verandert. De meeste kankerbehandelingen vinden vandaag de dag nog steeds plaats in het ziekenhuis. Toch verblijven patiënten daar nu veel korter dan een aantal decennia geleden. Tussen 1995 en 2012 is de opnameduur voor zowel mannen als vrouwen bijna gehalveerd. Dit komt onder andere doordat een belangrijk deel van de behandeling, bijvoorbeeld chemotherapie, tegenwoordig in de polikliniek kan plaatsvinden. Patiënten kunnen dan dezelfde dag weer terug naar huis. Dit zien we terug in het aantal dagopnames voor de behandeling van kanker, dat is tussen 1995 en 2012 flink toegenomen.

Naar verwachting zal een deel van de oncologische zorg zich tussen nu en 2040 verplaatsen van de polikliniek naar het eigen huis van de patiënt. Voor chemotherapie zou dit bijvoorbeeld kunnen door de bloedwaardes thuis te laten bepalen door een verpleegkundige, de patiënt zelf of door de mantelzorger. Een chemokuur kan pas starten als via bloedwaardes gecontroleerd is dat de patiënt de kuur ook aankan. Op dit moment vindt deze controle meestal een aantal uren voor de geplande chemokuur plaats in het ziekenhuis. Als deze controle thuis in plaats van in het ziekenhuis kan plaatsvinden, bespaart dat patiënten een onnodige gang naar het ziekenhuis. Maar ook de chemotherapie zelf zou in de toekomst in de thuissituatie van de patiënt kunnen worden toegediend. Dit gebeurt nu vaak nog via een infuus en dat maakt thuisbehandeling lastig. Het aanbieden van chemotherapie in tabletvorm zou de ontwikkeling van thuisbehandeling echter een impuls kunnen geven. Zeker als dit gecombineerd kan worden met de aanwezigheid van een goed opgeleide verpleegkundige en elektronische bewakingssystemen thuis (24). Recent onderzoek hiernaar stemt hoopvol (25). Maar de verschuiving van (een deel van de) oncologische zorg naar de thuissituatie van de patiënt vergt ook investeringen in opleiding van verpleegkundigen en artsen en een goede ICT-infrastructuur. Het roept ook nieuwe vragen op. Wie is er verantwoordelijk voor de behandeling en hoe zit het met aansprakelijkheid als het onverhoopt misgaat?

Langetermijneffecten zorgen voor toenemende druk op huisarts en psychosociale ondersteuning

Tussen nu en 2040 zal niet alleen het aantal mensen met kanker toenemen, maar een steeds groter deel van de aandoening ook overleven. Dit zorgt er waarschijnlijk voor dat er een grotere groep van (ex-)kankerpatiënten ontstaat die tegen andere (gezondheids)problemen oploopt dan patiënten in de acute fase van de aandoening. Het grootste deel van de zorgvraag van deze groep zal terechtkomen bij de eerstelijnszorg. Ex-kankerpatiënten zullen zich met vermoeidheidsklachten, concentratieverlies, depressies of angsten, relatieproblemen en beperkingen in het dagelijks functioneren immers eerder wenden tot de huisarts en psycholoog dan tot de medisch-specialist. Vooral de psychosociale ondersteuning vergt aandacht: op dit moment zijn veel patiënten hier niet tevreden over (26). Maar ook in de behandeling van patiënten in de acute fase zullen verandering optreden. Naar verwachting zal een deel van deze zorg tussen nu en 2040 zich verplaatsen naar het eigen huis van de patiënt (zie voorgaande kadertekst). Dit betekent waarschijnlijk niet dat de aard van de zorg in de eerste jaren na de diagnose voor deze patiënten zal veranderen: die blijft hoogspecialistisch, en dat brengt weer zijn eigen uitdagingen met zich mee (zie volgende kadertekst ).

Uniek versus standaard: de uitdaging van personalised medicine

De afgelopen 15 jaar is het begrip personalised medicine (‘gezondheidzorg op maat’) een bekend begrip geworden. In bredere zin slaat personalised medicine op het betrekken van alle individuele kenmerken van een persoon in de preventie, opsporing en behandeling van aandoeningen. Dat kunnen bijvoorbeeld zichtbare kenmerken zijn, zoals overgewicht of roken, maar ook minder zichtbare biomarkers, zoals bloedwaardes of genetische kenmerken. Door het betrekken van al deze kenmerken kan de zorg meer worden toegesneden op de individuele patiënt (27).

De laatste jaren is onze kennis over de rol van genen bij het ontstaan en verloop van aandoeningen als kanker toegenomen. Een goed voorbeeld hiervan is niet-kleincellige longkanker. Bij dit type longkanker werd lange tijd onderscheid gemaakt tussen verschillende subtypes die vooral verwezen naar de weefsels waar de kanker was ontstaan (adeno-, plaveiselcel- en grootcellig longcarcinoom). Vandaag de dag wordt er bij dit type longkanker echter ook gekeken naar de genetische mutatie die in de tumor wordt aangetroffen (28).

In de behandeling van kanker spelen biomarkers een steeds belangrijkere rol. Ze geven bijvoorbeeld aanwijzingen over kwetsbaarheden van de tumor die gebruikt kunnen worden in de behandeling, of geven relaties aan tussen verschillende vormen van kanker die voorheen niet konden worden gelegd (29, 30). Maar biomarkers kunnen ook inzicht geven in de gevoeligheid van patiënten voor bepaalde (soms ernstige) bijwerkingen, bijvoorbeeld bij chemotherapie. Deze informatie is van groot belang om de juiste behandeling te kiezen en bijwerkingen te voorkomen. Er worden steeds meer geneesmiddelen ontwikkeld waarbij deze kennis wordt gebruikt. In 2015 was bijvoorbeeld 87% van de behandelingen die voor kanker werden ontwikkeld op één of andere manier ‘targeted’ (2).

Toch moeten we voorzichtig zijn met al te hooggespannen verwachtingen van personalised medicine. Hoogleraar en oncoloog Valery Lemmens vatte het in zijn oratie (2015) als volgt samen: ‘We spreken graag van gepersonaliseerde behandeling, maar terwijl een behandeling met dure geneesmiddelen op basis van het meten van één specifieke mutatie in de huidige praktijk vaak het beste is dat voorhanden is, blijft het op dit moment toch nog te veel een kwestie van kansberekening of een patiënt wel of geen baat zal hebben van de dure en belastende behandeling’ (31). Bovendien is de kennis uit wetenschappelijk onderzoek niet altijd eenvoudig toe te passen in de praktijk. Dit komt onder andere doordat patiënten in de zorgpraktijk vaak complexer zijn dan in klinische studies wordt aangenomen, bijvoorbeeld omdat ze naast kanker ook andere aandoeningen hebben of meerdere geneesmiddelen gebruiken. Daarnaast zijn er belangrijke hindernissen rond bekostiging en dataopslag en -uitwisseling (32).

Hoewel de waarde van personalised medicine voor preventie, opsporing en behandeling van aandoeningen niet wordt betwist, stelt het de huidige gezondheidszorg voor een aantal grote uitdagingen. Net als in veel andere landen is de gezondheidszorg in Nederland ingericht op een manier die uitgaat van het bereiken van een zo groot mogelijke groep met de best mogelijke behandeling. Hiervoor wordt vooral gebruik gemaakt van standaardisatie van de inhoud van medische behandelingen, maar ook van de logistieke processen en benodigde infrastructuur. Door deze standaardisatie treedt de ‘wet van de grote aantallen’ in werking. Niet alleen op het niveau van het zorgsysteem, maar ook bijvoorbeeld op het niveau van een ziekenhuis. Doordat een behandeling vaak en ook nog eens op dezelfde manier wordt uitgevoerd wordt het leveren van zorg van goede kwaliteit tegen relatief lage kosten en in relatief weinig tijd mogelijk (33).

Personalised medicine gaat uit van de individuele kenmerken (en wensen) van de patiënt. Hoewel dit zorgt voor een betere afweging over wel of niet behandelen, en hoe te behandelen, en hierdoor het aantal behandelingen (en complicaties) kan afnemen, staat het op gespannen voet met standaardisatie. Recent onderzoek op basis van gegevens van 250 miljoen patiënten uit 12 landen laat bijvoorbeeld zien dat ongeveer 25% van de patiënten met depressie een uniek behandelplan heeft dat afwijkt van de standaardbehandeling (34). Deze verschillen maken het voor zorgverleners en zorginstellingen veel moeilijker om deze behandeling efficiënt te organiseren. Om personalised medicine tot een succes te maken, zal de zorg dus op een veel adaptievere manier moeten worden ingericht om de zorg ook logistiek/infrastructureel en economische efficiënt te houden (35).

En vergroten de noodzaak voor betere communicatie en samenwerking tussen zorgverleners

Voor de zorg voor patiënten die kampen met langetermijneffecten van kanker is nauwe samenwerking tussen eerste- en tweedelijnszorg essentieel. Eerstelijnszorgverleners zouden bij vragen snel bij een specialist terecht moeten kunnen en specialisten zouden door eerstelijnszorgverleners op de hoogte kunnen worden gehouden over de langetermijneffecten van de behandeling. Op dit moment heeft juist de groep (ex-)kankerpatiënten veel last van de kloof tussen eerste- en tweedelijnszorg. De communicatie tussen huisarts en specialist, bijvoorbeeld over wie de nacontroles doet, verloopt nog niet soepel. De richtlijnen van medisch-specialisten besteden op dit moment nog nauwelijks aandacht aan de overdracht of het zorgtraject van patiënten die niet meer onder behandeling van de specialist staan. Dit vraagt om een cultuuromslag, nieuwe vormen van samenwerking en andere vormen van financiering (6). De recente trend richting zogenaamde Comprehensive Cancer Networks (CCNs) kan hierbij als inspiratiebron dienen. Dit zijn regionale samenwerkingsverbanden tussen zorgaanbieders in de eerste-, tweede- en derdelijnszorg op het gebied van oncologische zorg (36).

Langetermijngevolgen raken ook het maatschappelijk leven van (ex-)patiënten

Het succes van kankerbehandeling heeft ook onbedoelde effecten op het leven van mensen die niet altijd door de zorg kunnen worden opgelost, zoals werkloosheid, het niet volledig meer kunnen (of mogen) meedraaien in de maatschappij, problemen bij onderwijs en opleiding en een beperktere toegang tot financiële diensten (6). Deze gevolgen hebben echter ook een negatieve invloed op de kwaliteit van leven van (ex-)kankerpatiënten. Het aanpakken van deze problemen in het leven mét en ná kanker vergt echter een brede maatschappelijke inzet, waarbij ook andere spelers dan zorgprofessionals een rol kunnen spelen (37).

Referenties

Meulepas JM, Kiemeney LA, Benraadt J, van Driel F. Kanker in Nederland tot 2020: trends en prognoses. Amsterdam: KWF Kankerbestrijding; 201 Report No.: 978-90-71229-00-8. https://www.kwf.nl/SiteCollectionDocuments/rapport-Kanker-in-Nederland-tot-2020.pdf.
IMS. Global Oncology Trend Report: A Review of 2015 and Outlook to 2020. Institute for Healthcare Informatics; 2016. https://www.iqvia.com/-/media/iqvia/pdfs/institute-reports/global-oncology-trend-report-2016.pdf?la=en&hash=780879E446EF3ED7039688A9CA51ED63304F418E
IKNL. Website ‘Cijfers over kanker’. Bezocht op 16 november 2017. http://www.cijfersoverkanker.nl/selecties/overleving_kanker_totaal/img568bab2e26b0a.
Siesling S, Visser O, Luth TK, Karim-Kos HE, van de Poll-Franse LV, Aben KKH, et al. Volwassen kankerpatiënten overleven langer in Nederland. 5-jaarsoverleving 12% toegenomen tussen 1989-1993 en 2004-2008. Ned Tijdschr Geneeskd. 2011;155:A3169. https://www.ntvg.nl/artikelen/volwassen-kankerpati%C3%ABnten-overleven-langer-nederland/.
Saadatmand S, Bretveld R, Siesling S, Tilanus-Linthorst MM. De invloed nu van tumorstadium op overleving na borstkanker. Ned Tijdschr Geneeskd. 2016;160:A9800. https://www.ntvg.nl/artikelen/de-invloed-nu-van-tumorstadium-op-overleving-na-borstkanker.
Vonk R, Korevaar J, Van Saase L, Schoemaker C. Een samenhangend beeld van kanker: ziekte, zorg, mens en maatschappij. Themarapportage van de Staat van Volksgezondheid en Zorg. RIVM-Rapport 2016-0054. Bilthoven: RIVM; 2016. http://www.rivm.nl/Documenten_en_publicaties/Wetenschappelijk/Rapporten/2016/November/Een_samenhangend_beeld_van_kanker_ziekte_zorg_mens_en_maatschappij_Themarapportage_van_de_Staat_van_Volksgezondheid_en_Zorg.
van de Poll-Franse LV, Horevoorts N, van Eenbergen M, Denollet J, Roukema JA, Aaronson NK, et al. The Patient Reported Outcomes Following Initial treatment and Long term Evaluation of Survivorship registry: scope, rationale and design of an infrastructure for the study of physical and psychosocial outcomes in cancer survivorship cohorts. European journal of cancer (Oxford, England : 1990). 2011;47(14):2188-94. DOI: https://doi.org/10.1016/j.ejca.2011.04.034.
Tamminga SJ, de Boer AGEM, Verbeek JHAM, Frings-Dresen MHW. Return-to-work interventions integrated into cancer care: a systematic review. Occupational and Environmental Medicine. 2010;67(9):639-4 DOI: https://doi.org/10.1136/oem.2009.050070.
Heins MJ, Korevaar JC, Rijken PM, Schellevis FG. For which health problems do cancer survivors visit their General Practitioner? European journal of cancer (Oxford, England : 1990). 2013;49(1):211-8. DOI: https://doi.org/10.1016/j.ejca.2012.07.011.
Thong MS, Mols F, Coebergh JW, Roukema JA, van de Poll-Franse LV. The impact of disease progression on perceived health status and quality of life of long-term cancer survivors. Journal of cancer survivorship : research and practice. 2009;3(3):164-73. DOI: https://doi.org/1007/s11764-009-0094-1.
Valborg Reinertsen K, Cvancarova M, Loge JH, Edvardsen H, Wist E, Fosså SD. Predictors and course of chronic fatigue in long-term breast cancer survivors. Journal of Cancer Survivorship. 2010;4(4):405-14. DOI: https://doi.org/ 10.1007/s11764-010-0145-7.
Mols F, Beijers AJ, Vreugdenhil G, Verhulst A, Schep G, Husson O. Chemotherapy-induced peripheral neuropathy, physical activity and health-related quality of life among colorectal cancer survivors from the PROFILES registry. Journal of cancer survivorship : research and practice. 2015;9(3):512-22. DOI: https://doi.org/10.1007/s11764-015-0427-1.
de Ruiter MB, Reneman L, Boogerd W, Veltman DJ, van Dam FS, Nederveen AJ, et al. Cerebral hyporesponsiveness and cognitive impairment 10 years after chemotherapy for breast cancer. Human brain mapping. 2011;32(8):1206-19. DOI: https://doi.org/10.1002/hbm.21102.
Paalman CH, van Leeuwen FE, Aaronson NK, de Boer AGEM, van de Poll-Franse L, Oldenburg HSA, et al. Employment and social benefits up to 10 years after breast cancer diagnosis: a population-based study. British journal of cancer. 2016;114(1):81-7. DOI: https:/doi.org/10.1038/bjc.2015.431.
Font-Gonzalez A, Feijen EL, Sieswerda E, van Dulmen-den Broeder E, Grootenhuis M, Maurice-Stam H, et al. Social outcomes in adult survivors of childhood cancer compared to the general population: linkage of a cohort with population registers. Psycho-oncology. 20 DOI: https://doi.org/10.1002/pon.4040.
Badr H, Krebs P. A systematic review and meta-analysis of psychosocial interventions for couples coping with cancer. Psycho-oncology. 2013;22(8):1688-704. DOI: https://doi.org/10.1002/pon.3200.
Mols F, Thong MS, Vissers P, Nijsten T, van de Poll-Franse LV. Socio-economic implications of cancer survivorship: results from the PROFILES registry. European journal of cancer (Oxford, England : 1990). 2012;48(13):2037-42. DOI: https://doi.org/10.1016/j.ejca.2011.11.030.
Janson C, Leisenring W, Cox C, Termuhlen AM, Mertens AC, Whitton JA, et al. Predictors of Marriage and Divorce in Adult Survivors of Childhood Cancers: A Report from the Childhood Cancer Survivor Study. Cancer Epidemiology Biomarkers & Prevention. 2009;18(10):2626-35. DOI: https://doi.org/10.1158/1055-9965.EPI-08-0959.
Lancashire ER, Frobisher C, Reulen RC, Winter DL, Glaser A, Hawkins MM. Educational Attainment Among Adult Survivors of Childhood Cancer in Great Britain: A Population-Based Cohort Study. Journal of the National Cancer Institute. 2010. DOI: https://doi.org/10.1093/jnci/djp498.
Gurney JG, Krull KR, Kadan-Lottick N, Nicholson HS, Nathan PC, Zebrack B, et al. Social outcomes in the Childhood Cancer Survivor Study cohort. Journal of clinical oncology : official journal of the American Society of Clinical Oncology. 2009;27(14):2390-5. DOI: https://doi.org/10.1200/JCO.2008.21.1458.
Sjövall K, Attner B, Lithman T, Noreen D, Gunnars B, Thomé B, et al. Sick leave of spouses to cancer patients before and after diagnosis. Acta Oncologica. 2010;49(4):467-73. DOI: https://doi.org/10.3109/02841861003652566.
Sjövall K, Attner B, Lithman T, Noreen D, Gunnars B, Thomé B, et al. Influence on the Health of the Partner Affected by Tumor Disease in the Wife or Husband Based on a Population-Based Register Study of Cancer in Sweden. Journal of Clinical Oncology. 2009;27(28):4781-6. DOI: https://doi.org/10.1200/JCO.2008.21.6788.
Lambert SD, Harrison JD, Smith E, Bonevski B, Carey M, Lawsin C, et al. The unmet needs of partners and caregivers of adults diagnosed with cancer: a systematic review. BMJ supportive & palliative care. 2012;2(3):224-30. DOI: https://doi.org/10.1136/bmjspcare-2012-000226.
Gupta Strategists. No place like home. An analysis of the growing movement away from hospitals towards providing medical care to patients in their own homes. Amsterdam: Gutpa Strategists; 2016. https://www.gupta-strategists.nl/storage-files/Gupta_strategists-Overig-studie%20No%20place%20like%20home.pdf.
Sawicki E. Solid dispersions in oncology: a solution to solubility-limited oral drug absorption. Utrecht: Utrecht University; 2017. https://www.uu.nl/en/events/phd-defence-solid-dispersions-in-oncology-a-solution-to-solubility-limited-oral-drug-absorption.
Hopman P, Gijsen B, Brink M, Rijken M. Zorg- en leefsituatie van mensen met kanker .... Deelrapportage I, Ervaren problemen en ondersteuningsbehoeften van mensen met kanker. Utrecht: NIVEL; 2012. https://www.nivel.nl/nl/nieuws/leven-werken-en-ervaringen-met-de-zorg-van-mensen-met-kanker.
Europese Commissie. Policies - Personalised Medicine. Brussel: Europese Commissie; 2015. https://ec.europa.eu/research/health/index.cfm?pg=policy&policyname=personalised Bezocht 16 november 2017.
Pao W, Girard N. New driver mutations in non-small-cell lung cancer. The Lancet Oncology. 2011;12(2):175-80. DOI: https://doi.org/10.1016/S1470-2045(10)70087-5.
Kalia M. Biomarkers for personalized oncology: recent advances and future challenges. Metabolism: clinical and experimental. 2015;64(3 Suppl 1):S16-21. DOI: https://doi.org/10.1016/j.metabol.2014.10.027.
Kalia M. Personalized oncology: recent advances and future challenges. Metabolism: clinical and experimental. 2013;62 Suppl 1:S11-4. DOI: https://doi.org/10.1016/j.metabol.2012.08.016.
Lemmens V. De kankerzorg in Nederland: doing better, feeling worse. Rotterdam: Erasmus Medisch Centrum; 2015.
Weda M, Jansen ME, Vonk RAA. Personalised medicine : Implementatie in de praktijk en data-infrastructuren. RIVM Rapport 2017-0006. Bilthoven: RIVM; 2017. http://rivm.nl/Documenten_en_publicaties/Wetenschappelijk/Rapporten/2017/Juni/Personalised_medicine_Implementatie_in_de_praktijk_en_data_infrastructuren.
Gupta R, Kim JP, Spiegel J, Ferguson SM. Developing products for personalized medicine: NIH Research Tools Policy applications. Personalized medicine. 2004;1(1):115-24. DOI: https://doi.org/10.1517/17410541.1.1.115.
Hripcsak G, Ryan PB, Duke JD, Shah NH, Park RW, Huser V, et al. Characterizing treatment pathways at scale using the OHDSI network. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 2016;113(27):7329-36. DOI: https://doi.org/10.1073/pnas.1510502113.
Snowdon A, Schnarr K, Alessi C. "It's all about me": the personalization of health systems. Londen: Ivey International Centre for Health Innovation; 2014. http://sites.ivey.ca/healthinnovation/files/2014/02/Its-All-About-Me-The-Personalization-of-Health-Systems.pdf.
Taskforce Oncologie. Koersboek 2015/2020. Oncologische Netwerkvorming. Utrecht: IKNL; Levenmetkanker; NFU; NHG; NVZ; Soncos; 2015. http://koersboek-oncologische-netwerkvorming.nl/.
RVS. Recept voor maatschappelijk probleem. : Medicalisering van levensfasen. Den Haag: Raad voor de Volksgezondheid en Samenleving; 2017. https://www.raadrvs.nl/publicaties/item/recept-voor-maatschappelijk-probleem.

Meer achtergronden bij deze Themaverkenning en informatie over de gebruikte methoden vindt u hier.

Naast deze Themaverkenning heeft de Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV)-2018 ook themaverkenningen over Bredere determinanten van gezondheid en Technologie gepubliceerd, en een Trendscenario. Deze producten beantwoorden de vraag: wat komt er op ons af? In juni 2018 is het onderdeel Handelingsopties verschenen, waarin wordt gekeken naar wat we zouden kunnen doen om goed om te gaan met een selectie van urgente opgaven. In juni 2018 is ook de Synthese verschenen, waarin de belangrijkste bevindingen van het Trendscenario, de Themaverkenningen en de Handelingsopties worden samengevat.

De VTV gaat over de toekomst. Cijfers en informatie over historische trends en de huidige stand van zaken kunt u vinden op de websites de Staat van Volksgezondheid en Zorg en Volksgezondheidenzorg.info.

Voor de totstandkoming van deze Themaverkenning is gebruik gemaakt van expertconsultatie. Een overzicht van geraadpleegde experts vindt u hier.